Βασιλόπιτα: Η ιστορία της από το Βυζάντιο έως σήμερα

Πολίτικη καί φουσκωτή σαν τσουρέκι, με μοσχοβολιά από μαχλέπι; Ευωδιαστή σμυρναίικη με μπαχαρικά, σαν αφράτο κέικ; Αλμυρή, με ζυμωτά φύλλα, ...

Πολίτικη καί φουσκωτή σαν τσουρέκι, με μοσχοβολιά από μαχλέπι; Ευωδιαστή σμυρναίικη με μπαχαρικά, σαν αφράτο κέικ; Αλμυρή, με ζυμωτά φύλλα, γεμιστή με πράσο, κρέας ή κοτόπουλο, όπως τη φτιάχνουν στη Μακεδονία, στη Θράκη και στην Ήπειρο;

Λίγη σημασία έχει, αφού όλες, γλυκές ή αλμυρές, είναι βασιλόπιτες με βούλα ελληνική και παράδοση αρχαιότατη. Στα αστικά κέντρα προτιμάται βέβαια η γλυκιά εκδοχή της και ο συναγωνισμός στα γνωστά ή λιγότερο διάσημα ζαχαροπλαστεία είναι μεγάλος τούτες τις μέρες. Η αλμυρή της εκδοχή, ωστόσο, παραμένει στο μεγαλύτερο μέρος της Βόρειας Ελλάδας.

Όσα έθιμα κι αν συνδέονται με το Δωδεκαήμερο, από όπου και αν προέρχονται, αυτό της βασιλόπιτας και της τελετουργικής κοπής της αμέσως μετά την αλλαγή του χρόνου από τον άρρενα νοικοκύρη του σπιτιού χαίρει καθολικής αποδοχής. Η σημασία του φαίνεται, μάλιστα, και από το γεγονός ότι η κοπή της δεν περιορίζεται στο σπίτι: υπηρεσίες, εταιρείες, σύλλογοι, ομάδες και σωματεία, όλοι κόβουν πίτα «για το καλό». Πώς έφτασε όμως μέχρι τις μέρες μας;

Η τελετουργική προσφορά άρτων στους θεούς ήταν γνωστή ήδη από την αρχαιότητα και γινόταν με αφορμή τα μεγάλα αγροτικά ορόσημα του έτους, όπως η σπορά ή ο θερισμός. Το ίδιο συνέβαινε και στην αλλαγή του χρόνου. Με το πέρασμα των αιώνων, οι άρτοι αυτοί εμπλουτίστηκαν σε υλικά και το τελετουργικό άλλαξε. Οι άρτοι κόβονταν σε κομμάτια και προσφέρονταν στην οικογένεια, αλλά και σε άυλες και συμβολικές μορφές: στον Άγιο Βασίλειο, που ταυτίστηκε απόλυτα με τον συγκεκριμένο άρτο, στον Χριστό στον Φτωχό και στο σπίτι.

Πρωτοπόροι της ελληνικής λαογραφίας, όπως ο Νικόλαος Πολίτης, ο Γεώργιος Μέγας και ο Δημήτριος Λουκάτος, αναφέρουν επίσης ότι σε κάποια μέρη προσφέρουν κομμάτια στον Αγαθό Δαίμονα που, συνήθως με τη μορφή ακίνδυνου φιδιού, προστατεύει το σπίτι (ο «οικουρός όφις» των αρχαίων). Στη Χίο, στη Ζάκυνθο και στη Λέρο, για παράδειγμα, άφηναν σε διάφορα σημεία του σπιτιού κομμάτια άρτου εμπλουτισμένου με καρύδια, σταφίδες, ρόδια κ.ά., για να τα βρει το φίδι του σπιτιού και να συνεχίσει την προστατευτική του παρουσία και δράση.

Στους ρωμαϊκούς χρόνους η πίτα ή άρτος που ζυμωνόταν για την έναρξη της νέας χρονιάς περιείχε ένα νόμισμα ή ένα μικρό χρυσό κόσμημα, όπως στα ρωμαϊκά Σατουρνάλια. Όποιος το έβρισκε είχε την εύνοια των θεών με το μέρος του και κυρίως του θεού Κρόνου-Χρόνου. Παλαιότερα η πίτα αυτή περιείχε έναν σπόρο ροδιού για αφθονία και ευζωία, ένα καρύδι, ένα κομματάκι άχυρο, ένα βλαστάρι αμπέλου ή λιόδεντρου. Όποιο μέλος της οικογένειας (ή της κοινότητας) το έβρισκε στο κομμάτι του θα είχε καλή σοδειά.

Αν και το έθιμο συνεχίστηκε και επί φραγκοκρατίας στη χώρα μας, καθιερώθηκε και σχεδόν λατρεύτηκε χάρη στην ελληνορθόδοξη παράδοση του Μεγάλου Βασιλείου.

Ο Μέγας Βασίλειος και η πίτα του

Σύμφωνα με την παράδοση, ο Μέγας Βασίλειος ήταν δεσπότης στην Καισάρεια της Καππαδοκίας, στους πρώτους βυζαντινούς χρόνους. Κάποτε απείλησε σοβαρά την πόλη του ένας στρατηγός-τύραννος της περιοχής, ζητώντας να του παραδοθούν όλοι οι θησαυροί των κατοίκων, αλλιώς θα την πολιορκούσε. Απείλησε μάλιστα τον ίδιο τον δεσπότη ότι θα τον εξόριζε ή θα τον σκότωνε αν δεν ικανοποιούσε την απαίτησή του.

Οι κάτοικοι, που αγαπούσαν τον δεσπότη τους, αν και φτωχοί, συγκέντρωσαν τα λιγοστά τους κοσμήματα και πολύτιμα αντικείμενα και του τα παρέδωσαν, για να τα δώσει με τη σειρά του στον στρατηγό. Σε άλλες καταγραφές φαίνεται πως ενεργοποιήθηκαν μόνο οι πλούσιοι κάτοικοι και οι άρχοντες, προσφέροντας τους θησαυρούς τους.

Την παραμονή της παράδοσης των θησαυρών στον τύραννο, ο Άγιος Μερκούριος επιτέθηκε με αγγελικά στρατεύματα στον εχθρό και τον υποχρέωσε σε φυγή. Έτσι η πόλη γλίτωσε.

Ο Μέγας Βασίλειος έμεινε με τα πολύτιμα αντικείμενα στα χέρια του και έπρεπε να τα επιστρέψει στους κατόχους τους, αλλά δεν γνώριζε ποιος είχε προσφέρει τι. Ζητώντας έμπνευση και φώτιση από τον Θεό, ζήτησε και του ζύμωσαν χιλιάδες μικρά ψωμάκια, στο καθένα από τα οποία έβαλε κι από ένα κόσμημα, νόμισμα ή άλλο χρυσαφικό. Τα μοίρασε έπειτα στον λαό και έτσι βρέθηκαν όλοι με ένα πολύτιμο αντικείμενο, ακόμη και όσοι δεν είχαν δώσει το παραμικρό. Κατά άλλους, από θεϊκή παρέμβαση κάθε χρυσαφικό επέστρεψε θαυματουργά στον ιδιοκτήτη του.

Κάπως έτσι έφτασε και στις μέρες μας το έθιμο της βασιλόπιτας με φλουρί. Είναι μια πίτα-άρτος που συμβολίζει τη χαρά, την τύχη και την ευλογία.

Πηγή:gastronomos.gr