Σάββατο 24 Ιουνίου 2017 / [20.00] Λαογραφικό και Ιστορικό Μουσείο Ξάνθης «Διαβατήριες λαϊκές τελετουργίες και έθιμα του καλοκαιριού: α...
«Διαβατήριες λαϊκές τελετουργίες και έθιμα του καλοκαιριού: από του Κλήδονα μέχρι τη λαϊκή λατρεία του κύκλου του Δεκαπενταύγουστου». Με την Γαρυφαλλιά Γ. Θεοδωρίδου Υποψ. Διδάκτωρ Λαογραφίας ΔΠΘ
Είσοδος ελεύθερη
Ανάβουνε φωτιές στις γειτονιές,
του Άη-Γιάννη (…)
πόσα τέτοια (…) που ‘χουν πεθάνει.
…. Και από Αύγουστο χειμώνα!
Από τον Ιούνη μέχρι του Αποκεφαλιστή (του «Αποκεφαλισθέντος») είναι το «βαθύ» -κατά τον λαογράφο Λουκάτο- καλοκαίρι, το οποίο έχει στον λαό (της πόλης και της υπαίθρου, τον παραδοσιακό και τον σύγχρονο) πολύπλευρο περιεχόμενο:
α. φυσικό (θερινό λιοτρόπι), οικονομικό (αγροτική παραγωγή – θερισμός), εκπαιδευτικό (το κλείσιμο των σχολείων με τα αντίστοιχα έθιμα της σχολικής ζωής και τις ανάλογες μνήμες), συμβολικό (ό,τι απέμεινε και αναβιώνεται από τους Πολιτιστικούς Συλλόγους στη γιορτή του Άη Γιάννη του Κλήδονα, του Λιοτροπιού) με κύρια έθιμα τις φωτιές και τη μαντική. Στη Σμύρνη, στη Μικρασία, σε όλη την Ανατολική Θράκη, οι πρόσφυγες στην Ξάνθη (και όπου γης) μετά το 1922 μέχρι τη δεκαετία του 1980 άναβαν αυτή την ημέρα στις γειτονιές της πόλης και στα τρίστρατα των χωριών τη νέα, την «καθαρτήρια πυρά», γι’ αυτό, όπως σε πολλά μέρη, ο Άη Γιάννης του Ιούνη ονομάζεται Φανιστής (Χίο), Λαμπατάρης (Κέρκυρα), Λαμπροφόρος (Κύπρο), Λαμπαδιάρης, Λαμπαδιστής. Με τη φωτιά εξαγνιστική, αναζωογονητική, αποτρόπαιη, προστατευτική, ανιχνευτική, διαβατήριο, καθοδηγητική, οι άνθρωποι συνόδευαν το πέρασμα του ήλιου στο νέο ηλιοστάσιο. Σήμερα λησμονήθηκε η «νυφούλα του Άη Γιάννη» του Ριζικάρη, που ντυμένη στα κάτασπρα περιδιάβαινε τις γειτονιές της θρακιώτικης Στενημάχου φέροντας με τελετουργική σιωπή το αμίλητο («βουβό») νερό, τα νέα κορίτσια δεν ζώνονται πλέον τον απήγανο («του Γιάγιανου το σύνορο, του Γιάννη το βοτάνι…»), στην παλιά Ξάνθη δεν κλείνουν σε πήλινο δοχείο τα σημάδια («σμάδια») σκεπασμένα με κόκκινο πανί κάτω από την τριανταφυλλιά, για να τα ξαστρίσουν και να μάθουν τα μελλούμενα σε αυτές τις οριακές στιγμές του χρόνου, όπου σμίγουν δυο κόσμοι και δυο χρόνοι. Όμως ο λαός παρακολουθεί με ευχαρίστηση τις αναβιώσεις των παραπάνω εθίμων που συνδέονται με το εμπειρικό περιεχόμενο του μήνα Ιούνη, όπως και άλλων σχετικών της αγροτικής κοινωνίας π.χ. του λαγού και του κυνηγού, του πατήματος – ανταγωνισμού των θεριστάδων, του παιξίματος με το δρεπάνι κ.ά.
β. περιεχόμενο λατρευτικό, τιμητικό των αγίων, αλλά και της χαράς της ζωής, του ανταμώματος των ανθρώπων στα μεγάλα καλοκαιρινά πανηγύρια του τόπου, στα οποία εορτάζονται και τιμώνται άγιοι, που ο λαϊκός επικαλείται ως θεραπευτές του, καθώς στην παραδοσιακή κοινωνία λειτουργούν προστατευτικά για τους εποχιακούς κινδύνους (της κάψας, της ξηρασίας, των ασθενειών κ.ά.). Π.χ. το πανηγύρι του Προφήτη Ηλία, αγίου των βουνών που (σύμφωνα με τη λαϊκή πίστη και τις παραδόσεις) απηυδισμένος από τη θάλασσα και τους καημούς της, εγκαταστάθηκε στις βουνοκορφές, εκεί όπου οι άνθρωποι δεν γνώριζαν τι θα πει «κουπί»· της Αγίας Παρασκευής, που η παρουσία της είναι εξόχως έντονη στην παλιά πόλη της Ξάνθης ή του Αγίου Παντελεήμονα των Αβδήρων, που οι νέοι έως σήμερα τού επιμελούνται τη γιορτή του με την παράκληση να φυλάει το σταυροδρόμι προς τη θάλασσα, προπάντων του πολιούχου της πόλης, του δυναμικού Αγίου Γιάννη του Προδρόμου, που κλειδώνει και σφαλίζει το καλοκαίρι μας
γ. της ανάπαυλας – ξεκούρασης, των θαλασσών και των ορεινών κατασκηνώσεων, των αυγουστιάτικων φεγγαριών («του Αυγούστου το φεγγάρι, ήλιος της ημέρας μοιάζει»). Μελετούμε τη σημειολογία της γαλάζιας προκυμαίας και των ανταμώσεων, του ταξιδιού και της επιστροφής σε μέρη αγαπημένα, της τέντας, των τραπεζιών, του παγωμένου νερού και των δροσιστικών, των χυμωδών φρούτων, της βανίλιας στον δίσκο, του δροσερού αέρα, του ανεμιστήρα και του air cοndition, του δροσερού ρούχου («με το πουκαμισάκι»), του κούκου «μεσ’ τα πεύκα και στ’ αμπέλι», του σταριού, του μελιού, και των ωρίμων καρπουζιών που παγώνουν στο κρύσταλλο της πηγής, του μεστωμένου Αυγούστου που «να ‘ταν τρεις φορές το χρόνο», όταν στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος -κατά τη λαϊκή αντίληψη- ανοίγουν οι ουρανοί και πηγαίνουν στον ναό οι απαρχές (σταφύλια και σύκα) ή στη μέση του Αυγούστου τη γιορτή της Παναγίας (με τα πλείστα θεοτοκωνύμια) -το «Πάσχα του καλοκαιριού»-, όταν τελούνται οι πανήγυρεις, οι συναντήσεις και η ευωχική ατμόσφαιρα στην Αρχαγγελιώτισσα και στην Καλαμού.
Καλό καλοκαίρι!
Γαρυφαλλιά Θεοδωρίδου
Υποψ. Δρ. Λαογραφίας στο ΔΠΘράκης
